ΕΣΠΑ 2014-2020. Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Αττική 2014-2020»
«ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Ι. ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (Η΄ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ) ΛΟΥΤΡΟΥ ΜΕΝΙΔΙΟΥ, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ» (2018-2024) Υποέργο 3 «Αρχαιολογικές έρευνες και εργασίες» (2019-2022)
https://youtu.be/BgOt20O2_r8
Ο Ι. Ναός Μεταμορφώσεως Σωτήρος (ή Αγίου Νικολάου), στη θέση «Λουτρό» Μενιδίου, ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με οκτάπλευρο τρούλο και χρονολογείται πιθανότατα στον 16ο αι.. Το εσωτερικό του είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες που ανάγονται σε τρεις φάσεις τοιχογράφησης (16ου, 17ου και αρχών 20ου αι.).
Ο σεισμός του 1999 προκάλεσε σοβαρές ζημιές και ρηγματώσεις σε ολόκληρο το ναό, με αποτέλεσμα το μνημείο να περιέλθει σχεδόν σε κατάσταση ετοιμορροπίας. Για την αντιμετώπιση των στατικών προβλημάτων του ναού εκπονήθηκαν και εγκρίθηκαν το 2017 α) μελέτη στερέωσης και αποκατάστασης του ναού και β) μελέτη συντήρησης των τοιχογραφιών, των λίθινων κιόνων και του δαπέδου του μνημείου.
Η υλοποίηση των εν λόγω μελετών αποτέλεσε αντικείμενο της πράξης «ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Ι. ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (Η΄ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ) ΛΟΥΤΡΟΥ ΜΕΝΙΔΙΟΥ, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ», η οποία εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ 2014-2020 – ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΑΤΤΙΚΗ 2014-2020», το 2018, με πηγή χρηματοδότησης το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (Ε.Τ.Π.Α.) και φορέα υλοποίησης τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.
Η πράξη είχε συνολικό προϋπολογισμό 1.211.311,67 € και αποτελείτο από 3 υποέργα. Το Υποέργο 1 «Στερέωση και αποκατάσταση Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου ή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Λουτρού Μενιδίου, Περιφέρειας Αττικής» υλοποιήθηκε απολογιστικά και με αυτεπιστασία από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων και είχε ως αντικείμενο τις αναστηλωτικές εργασίες του μνημείου. Το Υποέργο 2 «Εργασίες συντήρησης τοιχογραφιών, λίθινων κιόνων και δαπέδου του Ι. Ν. Αγίου Νικολάου ή Μεταμόρφωσης Σωτήρος στο Λουτρό Μενιδίου» πραγματοποιήθηκε απολογιστικά και με αυτεπιστασία από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων και είχε ως αντικείμενο την αποκατάσταση του τοιχογραφικού διακόσμου, των λίθινων κιόνων και του δαπέδου του ναού.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής υλοποίησεαπολογιστικά και με αυτεπιστασία το Υποέργο 3 «Αρχαιολογικές έρευνες και εργασίες», προϋπολογισμού 85.000,00 €. Το έργο ξεκίνησε τον Μάιο του 2020 και ολοκληρώθηκε στις αρχές Μαρτίου του 2022. Στο πλαίσιο του υποέργου πραγματοποιήθηκαν:
− Διερευνητικές τομές σε επιλεγμένες θέσεις εξωτερικά του μνημείου, προκειμένου να διερευνηθεί η θεμελίωσή του και η κατάσταση διατήρησής της και να τεκμηριωθεί η μορφή και ο τρόπος κατασκευής του ναού.
− Τομές στο εσωτερικό του μνημείου, προκειμένου να διερευνηθεί η ύπαρξη παλαιότερου δαπέδου.
− Ανασκαφική διερεύνηση του περιβάλλοντος χώρου δυτικά και νότια του ναού, για την τεκμηρίωση της μορφής και της προέλευσης αρχιτεκτονικών καταλοίπων (λιθοδομών) που διατηρούνταν κατά τόπους στον περιβάλλοντα χώρο, καθώς και για την αποκάλυψη τυχόν άλλων καταλοίπων που θα μπορούσαν να τεκμηριώσουν την ύπαρξη μοναστηριακού συγκροτήματος.
− Εφαρμογή άμεσων σωστικών μέτρων στερέωσης οικοδομικών καταλοίπων (αρμολογήματα, στερεώσεις αποκαλυφθέντων λιθοδομών)
− Καθαρισμός και ταξινόμηση της κεραμικής που εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια του έργου.
− Αποχωματώσεις, κυρίως, στο νότιο τμήμα του οικοπέδου, προκειμένου να εξομαλυνθεί το έδαφος για την τελική διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου.
− Τήρηση αρχείων προόδου του έργου και αρχαιολογική τεκμηρίωση.
− Τοπογραφικές εργασίες και σχεδιαστική αποτύπωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων.
− Φωτογραφική τεκμηρίωση του έργου, αεροφωτογράφηση και παραγωγή μικρής διάρκειας βίντεο.
Κατά τις δοκιμαστικές τομές στη βόρεια πλευρά του ναού αποκαλύφθηκαν τρεις χριστιανικοί τάφοι, ενώ οστά, πιθανώς από διαταραγμένη ταφή, εντοπίσθηκαν και σε δοκιμαστική τομή που διερευνήθηκε για την αποκάλυψη της θεμελίωσης του μνημείου στη νότια πλευρά, όπου ήρθαν στο φως και κατάλοιπααπό παλαιότερη πλακόστρωση του αύλειου χώρου.
Οι δοκιμαστικές τομές στο εσωτερικό του ναού έφεραν στο φως, κάτω από τη σύγχρονη δαπεδόστρωση, παλαιότερο δάπεδο από λιθόπλακες και πλινθόπλακες, το οποίο αποκαλύφθηκε σε όλη του την έκταση στο πλαίσιο του Υποέργου 2 της Δ.Σ.Α.Ν.Μ., συντηρήθηκαν τα καλά διατηρημένα τμήματά του και το υπόλοιπο συμπληρώθηκε με όμοιες ως προς το υλικό και τις διαστάσεις πλάκες.
Κατά την ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον χώρο δυτικά και νότια του ναού αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα κτισμάτων, χρονολογούμενων από τους κλασικούς έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους, καθώς και λείψανα μεταγενέστερης εργαστηριακής εγκατάστασης αγροτικής χρήσης [τμήμα πατητηριού (ληνού)].
Ένα από τα σημαντικότερα νέα στοιχεία που προέκυψαν κατά τις εργασίες αφαίρεσης των εξωτερικών επιχρισμάτων από την τοιχοποιία του μνημείου, είναι η διαπίστωση ότι ο δυτικός τοίχος του ναού στο κατώτερο τμήμα του έφερε δύο ορθογωνικές κόγχες, με τη μορφή φραγμένων παραθύρων, γεγονός που μαρτυρεί ότι μάλλον ανήκε σε προγενέστερο του ναού κοσμικό κτήριο. Το στοιχείο αυτό, σε συνδυασμό με τον εντοπισμό αρχιτεκτονικών καταλοίπων προγενέστερων περιόδων στον αύλειο χώρο του μνημείου, τη στήριξη του τρούλου επί κιόνων με διαφορετικού τύπου κιονόκρανα σε δεύτερη χρήση και τα εντοιχισμένα στην τοιχοποιία του μνημείου αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, συνηγορούν υπέρ της ανέγερσης του ναού επί προγενέστερων κτισμάτων, με χρήση προϋπάρχοντος υλικού. Η χρήση του περιβάλλοντος χώρου του μνημείου για οικοτεχνικές δραστηριότητες συνεχίστηκε και κατά τους ύστερους μεταβυζαντινούς χρόνους, όπως υποδεικνύουν τα κατάλοιπα ληνού και πίθου στο ανώτερο στρώμα των επιχώσεων. Από τα ευρήματα, ωστόσο, δεν πιστοποιείται η λειτουργία μοναστικής κοινότητας στον χώρο.
1581